Saturday, September 28, 2024

तर्पण

तर्पण-प्रयोग-विधि'
गायत्रीमन्त्रसे शिखा बाँधकर तिलक लगाकर प्रथम दाहिनी अनामिकाके मध्य पोरमें दो कुशों और बायीं अनामिकामें तीन कुशोंकी पवित्री' धारण कर ले। फिर हाथमें त्रिकुश, यव, अक्षत और जल लेकर निम्नलिखित संकल्प पढ़े-

अद्य श्रुतिस्मृतिपुराणोक्तफलप्राप्त्यर्थं देवर्षिमनुष्यपितृतर्पणं करिष्ये। (संकल्प करे)

आवाहन - इसके बाद ताँबेके पात्रमें जल और चावल डालकर त्रिकुशको पूर्वाग्र रखकर उस पात्रको दायें हाथमें लेकर बायें हाथसे ढककर नीचे लिखा मन्त्र पढ़कर देव ऋषियोंका आवाहन करे।

आवाहन-मन्त्र-

ब्रह्मादयः सुराः सर्वे ऋषयः सनकादयः । 
आगच्छन्तु महाभागा ब्रह्माण्डोदरवर्तिनः ।।

(१) देव-तर्पण-विधि- देव तथा ऋषि-तर्पणमें- १-पूरब दिशाकी ओर मुँह करे। २-जनेऊको सव्य रखे। ३-दाहिना घुटना जमीनपर लगाकर बैठे। ४-अर्घ्यपात्रमें चावल छोड़े।५-तीनों कुशोंको पूर्वकी ओर अग्रभाग' कर रखे। ६-जलकी अञ्जलि एक-एक हो। ७-देवतीर्थसे अर्थात् दायें हाथकी अँगुलियोंके अग्रभागसे दे। (देवतीर्थका चित्र पृ० सं० ६० में देखें) ८-जलाञ्जलिको सोना, चाँदी, ताँबा अथवा काँसेके बर्तनमें डाले। यदि नदीमें तर्पण किया जाय तो दोनों हाथोंको मिलाकर जलसे भरकर गौकी सींग जितना ऊँचा उठाकर जलमें ही अञ्जलि डाल दे'।
👉निम्नलिखित प्रत्येक नाम-मन्त्रके बाद 'तृप्यताम्' कहकर एक- एक अञ्जलि जल देता जाय।

ॐ ब्रह्मा तृप्यताम् । ॐ विष्णुस्तृप्यताम् । ॐ रुद्रस्तृप्यताम् । ॐ प्रजापतिस्तृप्यताम् । ॐ देवास्तृप्यन्ताम् । ॐ छन्दांसि तृप्यन्ताम् । ॐ वेदास्तृप्यन्ताम् । ॐ ऋषयस्तृप्यन्ताम् । ॐ पुराणाचार्यास्तृप्यन्ताम्। ॐ गन्धर्वास्तृप्यन्ताम् । ॐ इतराचार्यास्तृप्यन्ताम् । ॐ संवत्सरः सावयवस्तृप्यताम् । ॐ देव्यस्तृप्यन्ताम् । ॐ अप्सरसस्तृप्यन्ताम्। ॐ देवानुगास्तृप्यन्ताम् । ॐ नागास्तृप्यन्ताम् । ॐ सागरास्तृप्यन्ताम् । ॐ पर्वतास्तृप्यन्ताम् । ॐ सरितस्तृप्यन्ताम् । ॐ मनुष्यास्तृप्यन्ताम्। ॐ यक्षास्तृप्यन्ताम् । ॐ रक्षांसि तृप्यन्ताम् । ॐ पिशाचास्तृप्यन्ताम् । ॐ सुपर्णास्तृप्यन्ताम् । ॐ भूतानि तृप्यन्ताम् । ॐ पशवस्तृप्यन्ताम् । ॐ वनस्पतयस्तृप्यन्ताम् । ॐ ओषधयस्तृप्यन्ताम्। ॐ भूतग्रामश्चतु- विधस्तृप्यताम् ।

(२) ऋषि-तर्पण- इसी प्रकार निम्नाङ्कित मन्त्रवाक्योंसे मरीचि आदि ऋषियोंको भी एक-एक अञ्जलि जल दे-

ॐ मरीचिस्तृप्यताम् । ॐ अत्रिस्तृप्यताम् । ॐ अंगिरास्तृप्यताम्। ॐ पुलस्त्यस्तृप्यताम् । ॐ पुलहस्तृप्यताम् । ॐ क्रतुस्तृप्यताम्।
ॐ वसिष्ठस्तृप्यताम् । ॐ प्रचेतास्तृप्यताम् । ॐ भृगुस्तृप्यताम् । ॐ नारदस्तृप्यताम्।

(३) दिव्य मनुष्य-तर्पण- दिव्य मनुष्य-तर्पणमें-१-उत्तर दिशाको और मुँह करे'। २-जनेऊको कंठीकी तरह कर ले। ३-गमछेको भी कंठीकी तरह कर ले। ४-सीधा बैठे। कोई घुटना जमीनपर न लगाये। ५-अर्घ्यपात्रमें जौ छोड़े। ६-तीनों कुशोंको उत्तराग्र रखे। प्राजापत्य (काय) तीर्थसे दे अर्थात् कुशोंको दाहिने हाथकी कनिष्ठिकाके मूलभागमें रखकर यहींसे जल दे। ७-दो-दो अंजलियाँ दे'।
अञ्जलिदानके मन्त्र -

ॐ सनकस्तृप्यताम् (२) । ॐ सनन्दनस्तृप्यताम् (२)। ॐ सनातनस्तृप्यताम् (२)। ॐ कपिलस्तृप्यताम् (२)। ॐ आसुरिस्तृप्यताम् (२) । ॐ पञ्चशिखस्तृप्यताम् (२)। ॐ वोडुस्तृप्यताम् (२)।

(४) दिव्य पितृ-तर्पण पितृ तर्पणमें १- दक्षिण दिशाकी ओर मुँह करे। २-अपसव्य हो जाय अर्थात् जनेऊको दाहिने कंधेपर रखकर बायें हाथके नीचे ले जाय। ३-गमछेको भी दाहिने कंधेपर रखे। ४-बायाँ घुटना जमीनपर लगाकर बैठे'। ५-अर्घ्य-पात्रमें कृष्ण तिल छोड़े। ६-कुशोंको बीचसे मोड़कर उनकी जड़ और अग्रभागको दाहिने हाथमें तर्जनी और अँगूठेके बीचमें रखे। ७-पितृतीर्थ से अर्थात् अँगूठे और तर्जनीके मध्यभागसे अंजलि दे। ८-तीन-तीन अञ्जलियाँ दे।

उपर्युक्त नियमसे प्रत्येक मन्त्रसे तीन-तीन अञ्जलियोंको देनेके मन्त्र इस प्रकार हैं-

ॐ कव्यवाडनलस्तृप्यताम् इदं सतिलं जलं (गङ्गाजलं वा) तस्मै स्वधा नमः, तस्मै स्वधा नमः, तस्मै स्वधा नमः। ॐ सोमस्तृप्यताम् इदं सतिलं जलं (गङ्गाजलं वा) तस्मै स्वधा नमः (३)। ॐ यमस्तृप्यताम् इदं सतिलं जलं (गङ्गाजलं वा) तस्मै स्वधा नमः (३)। ॐ अर्यमा तृप्यताम् इदं सतिलं जलम् (गङ्गाजलं वा) तस्मै स्वधा नमः (३)। ॐ अग्निष्वात्ताः पितरस्तृप्यन्ताम् इदं सतिलं जलं (गङ्गाजलं वा) तेभ्यः स्वधा नमः, तेभ्यः स्वधा नमः, तेभ्यः स्वधा नमः । ॐ सोमपाः पितरस्तृप्यन्ताम् इदं सतिलं जलं (गङ्गाजलं वा) तेभ्यः स्वधा नमः (३)। ॐ बर्हिषदः पितरस्तृप्यन्ताम् इदं सतिलं जलं (गङ्गाजलं वा) तेभ्यः स्वधा नमः (३)।

(५) यम-तर्पण- इसी प्रकार निम्नलिखित प्रत्येक नामसे यमराजको पितृतीर्थसे ही दक्षिणाभिमुख तीन-तीन अञ्जलियाँ दे- 
ॐ यमाय नमः (३)। ॐ धर्मराजाय नमः (३)। ॐ मृत्यवे नमः (३)। ॐ अन्तकाय नमः (३)। ॐ वैवस्वताय नमः (३)। ॐ कालाय नमः (३)। ॐ सर्वभूतक्षयाय नमः (३)। ॐ औदुम्बराय नमः (३)। ॐ दध्नाय नमः (३)। ॐ नीलाय नमः (३)। ॐ परमेष्ठिने नमः (३)। ॐ वृकोदराय नमः (३)। ॐ चित्राय नमः (३)। ॐ चित्रगुप्ताय नमः (३)"।

(६) मनुष्यपितृ-तर्पण - पितरोंका तर्पण करनेके पूर्व निम्नाङ्कित मन्त्रोंसे हाथ जोड़कर प्रथम उनका आवाहन करे- 
ॐ उशन्तस्त्वा नि धीमह्युशन्तः समिधीमहि।
उशन्नुशत आ वह पितृन् हविषे अत्तवे ॥ (यजु० १९।७०)
आ यन्तु नः पितरः सोम्यासोऽग्निष्वात्ताः पथिभिर्देवयानैः।
अस्मिन् यज्ञे स्वधया मदन्तोऽधि ब्रुवन्तु तेऽवन्त्वस्मान् ॥ (यजु० १९।५८) 
यदि ऊपर लिखे वेदमन्त्रोंका शुद्ध उच्चारण सम्भव न हो तो निम्नलिखित वाक्यका उच्चारण कर पितरोंका आवाहन करे- 
ॐ आगच्छन्तु मे पितर इमं गृह्णन्तु जलाञ्जलिम् ।
इसी तरह नीचे लिखे मन्त्रोंका भी शुद्ध उच्चारण सम्भव न हो तो मन्त्रोंको छोड़कर केवल 'अमुकगोत्रः अस्मत्पिता... अमुकस्वरूपः' आदि संस्कृत वाक्य बोलकर तिलके साथ तीन-तीन जलाञ्जलियाँ दे, यथा- अमुकगोत्रः अस्मत्पिता अमुकशर्मा वसुरूपस्तृप्यतामिदं तिलोदकं (गङ्गाजलं वा) तस्मै स्वधा नमः, तस्मै स्वधा नमः, तस्मै स्वधा नमः ।

अमुकगोत्रः अस्मत्पितामहः अमुकशर्मा रुद्ररूपस्तृप्यतामिदं तिलोदकं (गङ्गाजलं वा) तस्मै स्वधा नमः (३)।
अमुकगोत्रः अस्मत्प्रपितामहः अमुकशर्मा आदित्यरूपस्तृप्यतामिदं तिलोदकं (गङ्गाजलं वा) तस्मै स्वधा नमः (३)।
अमुकगोत्रा अस्मन्माता अमुकी देवी वसुरूपा तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्यै स्वधा नमः, तस्यै स्वधा नमः, तस्यै स्वधा नमः ।
अमुकगोत्रा अस्मत्पितामही अमुकी देवी रुद्ररूपा तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्यै स्वधा नमः (३)।
अमुकगोत्रा अस्मत्प्रपितामही अमुकी देवी आदित्यरूपा तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्यै स्वधा नमः (३)।

यदि सौतेली माँ मर गयी हो तो उसको भी तीन बार जल दे- अमुकगोत्रा अस्मत्सापत्नमाता अमुकी देवी तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्यै स्वधा नमः (३)।

👉इसके बाद निम्नाङ्कित नौ मन्त्रोंको पढ़ते हुए पितृतीर्थसे जल गिराता रहे* (जिन्हें वेदमन्त्र न आता हो, वे इसे ब्राह्मणद्वारा पढ़‌वावें या छोड़ भी सकते हैं।)
ॐ उदीरतामवर उत्परास उन्मध्यमाः पितरः सोम्यासः । असुं य ईयुरवृका ऋतज्ञास्ते नोऽवन्तु पितरो हवेषु ॥
(যজু० १९। ४९)
अङ्गिरसो नः पितरो नवग्वा अथर्वाणो भृगवः सोम्यासः । तेषां वयःसुमतौ यज्ञियानामपि भद्रे सौमनसे स्याम ॥
(यजु० १९।५०) 
आ यन्तु नः पितरः सोम्यासोऽग्निष्वात्ताः पथिभिर्देवयानैः। 
अस्मिन् यज्ञे स्वधया मदन्तोऽधि ब्रुवन्तु तेऽवन्त्वस्मान् ॥ (यजु० १९। ५८)
ऊर्ज वहन्तीरमृतं घृतं पयः कीलालं परिस्रुतम्। स्वधा स्थ तर्पयत मे पितृन् ॥(यजु० २। ३४)
पितृभ्यः स्वधायिभ्यः स्वधा नमः। पितामहेभ्यः स्वधायिभ्यः स्वधा नमः। प्रपितामहेभ्यः स्वधायिभ्यः स्वधा नमः। अक्षन्पितरोऽमीमदन्त पितरोऽतीतृपन्त पितरः पितरः शुन्धध्वम् । (यजु० १९। ३६)
ये चेह पितरो ये च नेह याँश्च विदा याँ उच न प्रविद्य। त्वं वेत्थ यति ते जातवेदः स्वधाभिर्यज्ञः सुकृतं जुषस्व। (यजु० १९। ६७)
मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः। माध्वीनः सन्त्वोषधीः । (यजु० १३। २७)
मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिवःरजः । मधु द्यौरस्तु नः पिता ॥(यजु० १३। २८)
मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाः अस्तु सूर्यः। माध्वीर्गावो भवन्तु नः ॥
ॐ मधु। मधु। मधु। तृप्यध्वम्। तृप्यध्वम् । तृप्यध्वम् । फिर नीचे लिखे मन्त्रका पाठमात्र करे-

ॐ नमो वः पितरो रसाय नमो वः पितरः शोषाय नमो वः पितरो जीवाय नमो वः पितरः स्वधायै नमो वः पितरो घोराय नमो वः पितरो मन्यवे नमो वः पितरः पितरो नमो वो गृहान्नः पितरो दत्त सतो वः पितरो देष्मैतद्वः पितरो वास आधत्त। (यजु. २।32)

द्वितीय गोत्र-तर्पण- इसके बाद द्वितीय गोत्रवाले (ननिहालके) मातामह (नाना) आदिका तर्पण करे। यहाँ भी पहलेकी भाँति निम्नलिखित वाक्योंको तीन-तीन बार पढ़कर तिलसहित जलकी तीन- तीन अञ्जलियाँ पितृतीर्थसे दे-

अमुकगोत्रः अस्मन्मातामहः (नाना) अमुकः वसुरूपस्तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्मै स्वधा नमः (३)।
अमुकगोत्रः अस्मत्प्रमातामहः (परनाना) अमुकः रुद्ररूप- स्तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्मै स्वधा नमः (३)।
अमुकगोत्रः अस्मद् वृद्धप्रमातामहः (वृद्ध परनाना) अमुकः आदित्यरूपस्तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्मै स्वधा नमः (३)।
अमुकगोत्रा अस्मन्मातामही (नानी) अमुकी देवी दा वसुरूपा तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्यै स्वधा नमः (३)।
अमुकगोत्रा अस्मत्प्रमातामही (परनानी) अमुकी देवी दा रुद्ररूपा तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्यै स्वधा नमः (३)।
अमुकगोत्रा अस्मद्‌वृद्धप्रमातामही (बुद्ध परनानी) अमुकी देवी दा आदित्यरूपा तृप्यतामिदं तिलोदकं तस्यै स्वधा नमः (३.)
इसके बाद सव्य होकर पूर्वाभिमुख हो सीधे बैठ जाय। कुशोंको सीधा कर उनके अग्रभागको भी पूरबकी ओर कर ले। फिर नीचे लिखे श्लोकोंको पढ़ते हुए देवतीर्थसे जल गिराये- 
देवासुरास्तथा यक्षा नागा गन्धर्वराक्षसाः ।
 पिशाचा गुह्यकाः सिद्धाः कूष्माण्डास्तरवः खगाः ॥
जलेचरा भूनिलया वाय्वाधाराश्च जन्तवः । 
तृप्तिमेते प्रयान्त्वाशु मद्दत्तेनाम्बुनाखिलाः ॥

इसके बाद अपसव्य होकर जनेऊ और अँगोछेको भी दाहिने कंधेपर रखकर दक्षिणाभिमुख हो जाय। कुशोंको बीचसे मोड़कर इनकी जड़ और अग्रभागको दक्षिणकी ओर कर दे। फिर नीचे लिखे हुए श्लोकोंको पढ़कर पितृतीर्थसे जल गिराये -
नरकेषु समस्तेषु यातनासु च ये स्थिताः । तेषामाप्यायनायैतद्दीयते सलिलं मया ॥
येऽबान्धवा बान्धवाश्च येऽन्यजन्मनि बान्धवाः । 
ते तृप्तिमखिला यान्तु यश्चास्मत्तोऽभिवाञ्छति ।। (पद्म पु० १। २०। १६९-७०)
ये मे कुले लुप्तपिण्डाः पुत्रदारविवर्जिताः । 
तेषां हि दत्तमक्षय्यमिदमस्तु तिलोदकम् ॥ आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं देवर्षिपितृमानवाः । 
तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहादयः ॥ अतीतकुलकोटीनां सप्तद्वीपनिवासिनाम् । आब्रह्मभुवनाल्लोकादिदमस्तु तिलोदकम् ॥ 
वस्त्र-निष्पीडन- इस प्रकार सब पितरोंका तर्पण हो जानेके बाद अँगोछेकी चार तह कर उसमें तिल तथा जल छोड़कर नीचे लिखा मन्त्र
पढ़कर जलके बाहर बायीं ओर पृथ्वीपर निचोड़े-
ये के चास्मत्कुले जाता अपुत्रा गोत्रिणो मृताः ।
ते गृह्णन्तु मया दत्तं वस्त्रनिष्पीडनोदकम् ॥
(देवी० भा० ११। २०१ २६-२७) 
भीष्मतर्पण - इसके बाद भीष्मपितामहको पितृतीर्थ और कुशोंसे जल दे-
भीष्मः शान्तनवो वीरः सत्यवादी जितेन्द्रियः । आभिरद्भिरवाप्नोतु पुत्रपौत्रोचितां क्रियाम् ॥

सूर्यको अर्घ्यदान- इसके पश्चात् पात्रको जल तथा मिट्टीसे स्वच्छ कर ले। तदनन्तर पूर्वोक्त रीतिसे आचमन और प्राणायाम कर सव्य हो जाय अर्थात् जनेऊको बायें कंधेपर कर ले। अर्घ्यमें फूल-चन्दन लेकर निम्नलिखित मन्त्रसे सूर्यको अर्घ्य दे- नमो विवस्वते ब्रह्मन् ! भास्वते विष्णुतेजसे । जगत्सवित्रे शुचये सवित्रे कर्मदायिने ॥ सूर्यार्घ्य देकर प्रदक्षिणा करे। इसके बाद दिशाओं एवं उनके अधिष्ठातृ देवताओंका वन्दन करे*-

१-ॐ प्राच्यै नमः, ॐ इन्द्राय नमः। २-ॐ आग्नेय्यै नमः, ॐ अग्नये नमः। ३-ॐ दक्षिणायै नमः, ॐ यमाय नमः । ४-ॐ नैऋत्यै ममः, ॐ निश्तये नमः। ५-ॐ प्रतीच्यै नमः, ॐ वरुणाय नमः। ६-ॐ वायव्यै नमः, ॐ वायवे नमः। ७-ॐ उदीच्यै नमः, ॐ कुबेराय नमः । ८-ॐ ऐशान्यै नमः, ॐ ईशानाय नमः। ९-ॐ ऊर्ध्वायै नमः, ॐ ब्रह्मणे नमः । १०-ॐ अधरायै नमः, ॐ अनन्ताय नमः ।

इस तरह दिशाओं और देवताओंको नमस्कार कर. बैठकर नीचे लिखे मन्त्र पढ़कर एक-एक जलाञ्जलि दे-

ॐ ब्रह्मणे नमः। ॐ अग्नये नमः । ॐ पृथिव्यै नमः । ॐ ओषधिभ्यो नमः । ॐ वाचे नमः। ॐ वाचस्पतये नमः। ॐ महद्भ्यो नमः। ॐ विष्णवे नमः। ॐ अद्भ्यो नमः । ॐ अपाम्पतये नमः । ॐ वरुणाय नमः ।

समर्पण - निम्नाङ्कित वाक्य पढ़कर यह तर्पण कर्म भगवान्‌को समर्पित करे-
अनेन यथाशक्तिकृतेन देवर्षिमनुष्यपितृतर्पणाख्येन कर्मणा भगवान्पितृस्वरूपी जनार्दनवासुदेवः प्रीयतां न मम। 
ॐ तत्सद्द्ब्रह्मार्पणमस्तु । तदनन्तर हाथ जोड़कर भगवान्‌का स्मरण करते हुए पाठ करे-
 प्रमादात् कुर्वतां कर्म प्रच्यवेताध्वरेषु यत् ।
 स्मरणादेव तद्विष्णोः सम्पूर्ण स्यादिति श्रुतिः ॥ 
यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयज्ञक्रियादिषु । 
न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ॥ यत्पादपङ्कजस्मरणात् यस्य नामजपादपि । 
न्यूनं कर्म भवेत् पूर्ण तं वन्दे साम्बमीश्वरम् ॥ 
ॐ विष्णवे नमः। ॐ विष्णवे नमः।ॐ विष्णवे नमः । 
तर्पण-विधि समाप्त।



No comments:

Post a Comment